Từ ‘trà’ của nhiều quốc gia bắt nguồn từ đâu

Trà là thức uống phổ biến thứ hai thế giới chỉ sau nước. Và mỗi quốc gia tất nhiên sẽ có một từ để gọi ‘trà’ riêng. Thế nhưng có một điều kỳ lạ là từ ‘trà’ lại có phát âm na ná giống nhau ở nhiều nơi. Chẳng hạn như trà ở Việt Nam lại gần giống với cha của Trung Quốc và Hàn Quốc, hay ocha của Nhật Bản. Trong khi đó từ tea trong tiếng Anh, lại giống từ tèh trong tiếng Indonesia, thậm chí giống luôn tii trong tiếng Maori (dân tộc bản xứ của New Zealand). Vậy lý do nào cho sự giống nhau đến kỳ lạ này?

Nếu bàn về nguồn gốc của trà thì có rất nhiều tranh cãi. Hiện nay nhiều quốc gia đều nhận nước mình là nguồn gốc của trà, đặc biệt là Trung Quốc và Ấn Độ. Các nước này đều có bằng chứng khoa học lẫn truyền thuyết để bảo vệ cho quan điểm của mình. Theo những gì người viết đã tham khảo thì nhiều nhà khoa học đồng ý là những cây trà đầu tiên xuất hiện đầu tiên ở vùng Vân Nam (Trung Quốc). Cây trà tất nhiên là mọc không quan tâm đến biên giới thế nên những cây trà không chỉ mọc một mình ở Vân Nam. Mà còn lan qua tận phía Tây Bắc của Việt Nam, phía bắc của Lào và Myanmar. Thế nên có thể nói thì những quốc gia này có thể gọi là nằm trong khu vực ‘cái nôi’ của trà thế giới.

Trung Quốc không chỉ được nhiều người công nhận là nơi sản sinh ra trà. Mà họ còn tạo ra cách gọi trà của nhiều quốc gia ngày nay. Từ trà hay cha (茶) trong tiếng Trung Quốc có nguồn gốc từ Hán Ngữ. Sau đó từ này lan dần sang Ba Tư và biến đổi thành chay (چای). Sự lan toả của từ trà sang Trung Đông không đâu khác nhờ vào Con Đường Tơ Lụa nổi tiếng. Theo bằng chứng mới nhất mà các nhà khoa học khám phá ra thì trà đã được vận chuyển theo Con Đường Tơ Lụa từ hơn 2.000 năm trước. Họ vẫn chưa xác định chính xác là trà được vận chuyển xa đến đâu, nhưng ít nhất là đến Tây Tạng.

Ba Tư có ảnh hưởng lớn đến cách gọi trà của nhiều nước. Ấn Độ, Nga, Thổ Nhĩ Kỳ và một số nước Châu Phi đều gọi trà là chay. Các quốc gia Ả Rập dùng từ shay cũng chính bắt nguồn từ từ chay. Từ Trung Quốc đi về phía Đông thì từ cha lại cũng ảnh hưởng một số nước Đông Nam Á, Hàn Quốc và Nhật Bản.

Vậy thế nhưng từ tea trong tiếng Anh bắt nguồn từ đâu? Câu trả lời cũng chính là Trung Quốc. Từ tea có nguồn gốc từ từ te của tiếng Mân Nam. Tiếng Mân Nam hay tiếng Mân là từ chung để chỉ tiếng địa phương của một số tỉnh nằm ở phía Nam Trung Quốc, trong đó có Phúc Kiến. Khi nhắc đến trà ở những nước phương Tây thì không thể không nhắc đến Phúc Kiến. Vì những cánh trà đầu tiên mà người Châu Âu uống không đâu khác chính là đến từ Phúc Kiến.

Người Hà Lan không phải là người phương Tây đầu tiên có mặt ở Trung Quốc. Nhưng chính họ là những người đầu tiên đưa trà từ Trung Quốc về Châu Âu vào thế kỷ 17. Nguồn trà chính của họ vào thời gian này đều xuất từ cảng ở Phúc Kiến và Đài Loan. Và nhiều người làm trà đầu tiên ở Đài Loan cũng có gốc gác từ Phúc Kiến. Thế nên khi người Phúc Kiến gọi trà là te, thì người Hà Lan cũng đọc gần giống là thee. Từ thee này chuyển sang tiếng Pháp là thé, rồi tiếng Đức là tee, tiếng Ý là tè, và từ tea quá quen thuộc trong tiếng Anh.

Theo bản đồ Atlas về ngôn ngữ thì hiện nay có khoảng 109 ngôn ngữ có từ trà có nguồn gốc từ từ cha trong Hán Ngữ. Còn 84 ngôn ngữ thì dùng từ trà có nguồn gốc từ từ te trong tiếng Mân Nam. Còn 34 ngôn ngữa khác thì họ có từ trà riêng.

Nếu xem bản đồ trên thì bạn có thể thấy nước ta phần lớn dùng từ trà có gốc là cha. Ngoại trừ một số dân tộc như người Bru hay người Vân Kiều, và người H’rê thì lại dùng từ có nguồn gốc từ từ te. Từ trà trong tiếng của họ ra sao thì quả thật người viết cũng không rõ. Và lý do tại sao họ lại dùng từ trà khác với đa số thì người viết cũng chưa thấy tài liệu nào đề cập đến việc này. Hy vọng quý bạn đọc có thông tin vui lòng bổ sung bên dưới.

Nếu nhìn vào bản đồ trên thì gần như cả Châu Âu đều dùng từ trà có gốc là te. Ngoại trừ Bồ Đào Nha và xứ Basque. Người Bồ Đào Nha dùng từ chá để chỉ trà. Như đã nêu ở trên thì người Hà Lan không hề là quốc gia phương Tây đầu tiên có mặt ở Trung Quốc, mà vinh dự này thuộc về người Bồ Đào Nha. Nhưng khác người Hà lan là người Bồ xuất hàng từ Macao, nơi từ chá được sử dụng.

Tuy nhiên, bản đồ trên cũng có vài điểm không chính xác. Chẳng hạn như người xứ Basque họ dùng từ te cho trà. Không hiểu sao bản đồ lại để xứ Basque có màu đỏ. Ngoài ra người Anh không hẳn dùng từ tea trong mọi trường hợp. Chẳng hạn như thay vì dùng a cup of tea (một tách trà), thì người Anh lại dùng cụm từ là a cuppa char cũng có nghĩa tương tự nhưng lại lấy từ gốc là cha. Hay nhiều quốc gia Châu Á lại vay mượn từ từ tiếng Anh. Chẳng hạn như người Nhật bây giờ lại hay dùng ‘ティー’ khi phát âm cũng là ‘tea’ trong tiếng Anh. Thế nên từ trà của họ vừa có nguồn gốc từ cả 2 nơi.

Tham khảo:

(1) http://wals.info/chapter/138

(2) https://vi.wikipedia.org/wiki/Tiếng_Mân

(3) https://www.theguardian.com/lifeandstyle/2016/jan/28/silk-road-even-older-than-thought-ancient-tea-suggests

(4) https://www.britannica.com/topic/East-India-Company

(5) https://www.britannica.com/place/Macau-administrative-region-China